Radni odnos može da se zasnuje sa licem koje ima najmanje 15 godina života, i ispunjava druge uslove za rad na određenim poslovima, utvrđene zakonom odnosno pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji poslova. [1]
Teret dokazivanja da uslovi za zasnivanje radnog odnosa postoje su na strani radnika. Opšti uslovi se određuju nezavisno od poslova radi kojih se zasniva radni odnos. Starosna dob se dokazuje izvodom iz matične knjige rođenih ili drugom verodostojnom ispravom, dok se zdravstvena sposobnost dokazuje uverenjem nadležnog doktora medicine.
Pravilnikom se utvrđuju organizacioni delovi kod poslodavca, naziv i opis poslova, vrsta i stepen zahtevane stručne spreme, odnosno obrazovanja i drugi posebni uslovi za rad na tim poslovima, a može da se utvrdi i broj izvršilaca. Pravilnik donosi nadležni organ kod poslodavca odnosno lice utvrđeno zakonom ili opštim aktom poslodavca. Obaveza donošenja pravilnika se ne odnosi na poslodavca koji ima 10 i manje zaposlenih.
Posebni uslovi koje poslodavac može da utvrdi su:
- Vrstu i stepen stručne spreme – Stručna sprema je školska sprema određene struke koja se stiče u obrazovnim institucijama. Lica različite struke ( pravnik, doktor, ekonomista) imaju isti stepen školske spreme, ali se njihova stručna sprema razlikuje prema struci u kojoj su se školovali. U okviru pravne struke postoji više zanimanja ( sudija, tužilac, pravnik, referent). Stručna sprema se stepenuje zavisno od obrazovanja.
- Radno iskustvo – je vrijeme provedeno na radu u obavljanju poslova koji su isti ili slični poslovima koji treba da se obavljaju. Radno iskustvo se često poistovećuje sa radnim stažom, iako su ta dva pojma različita. Radno iskustvo se stiče radom na određenim poslovima, a radni staž je ukupno vrijeme provedeno na poslovima uopšte, za koje su uplaćeni doprinosi za obavezne vidove osiguranja. Lice koje ima radno iskustvo mora imati i radni staž ( izuzetak su volonteri koji nisu u statusu onih kojima se uplaćuju određene nadoknade i koji imaju radno iskustvo a nemaju radni staž ).U radni staž se računa vrreme koje nije pokriveno radom ( bolovanje, odsustva, godišnji odmor ). Radno iskustvo se razlikuje od stručne spreme iz razloga što se stručna sprema stiče u institucijama obrazovanja, a radno iskustvo praktičnim radom. Stručna sprema je uslov za sticanje radnog iskustva. Radno iskustvo se stiče radom na odgovarajućim poslovima, ali taj rad se ne mora uvek obavljati u radnom odnosu. Radnik može steći radno iskustvo i u faktičnom radnom odnosu ili radom po obligaciono – pravnim ugovorima, a da nije u radnom odnosu.
- Posebna zdravstvena sposobnost – Posebna zdravstvena sposobnost jeste sposobnost koja je neophodna za obavljanje određenih poslova koji se obavljaju pod povećanom opasnošću po život i zdravlje radnika. Bez posebne zdravstvene sposobnosti radnik ne može zasnovati radni odnos na poslovima koji zahtevaju tu sposobnost ( na poslovima koji se obavljaju uz veliki napor, pod zemljom, vodom, noću, visokoj ili niskoj temperaturi itd.). Ovi poslovi se obavljaju u režimu opšte ili posebne zaštite radnika na radu, a mogu se obavljati i u skraćenom radnom vremenu. Radnici koji rade na poslovima za koje se zahteva posebna zdravstvena sposobnost dužni su da se podvrgavaju periodičnim zdravstvenim pregledima radi kontrole zdravlja.
- Položen stručan ispit – kao uslov može biti predviđen zakonom, podzakonskim aktom ili opštim aktom. Zakonom se propisuje obaveza polaganja stručnog ispita za rad u organima uprave, pravosudnim institucijama itd. Podzakonskim aktom propisuje se obaveza polaganja stručnog ispita za radnike koji rade na poslovima zaštite na radu, a shodno odredbama važećeg zakona. Opštim aktom poslodavca normira se obaveza polaganja pripravničkog ispita ako zakonom, kolektivnim ugovorom ili nekim drugim aktom nije drugačije određeno.
- Znanje stranog jezika kao uslov se dokazuje pismenim ispravama, a može biti i neposredna provjera znanja iz razloga što postoje lica koja znaju strani jezik, a nemaju pismene isprave kojom će potvrditi to svoje znanje, kao i lica koja imaju pismenu ispravu, a strani jezik ne znaju.
- Godine života – Kao poseban uslov mogu se zakonom tražiti određene godine života za rad na pojedinim poslovima, zavisno od delatnosti poslodavca, radnog mjesta koje je izloženo posebnim uslovima rada u pogledu opasnosti po život i zdravlje radnika. Kao poseban uslov za rad na određenim poslovima, godine života imaju zaštitnu funkciju.
- Pol – Pol ne može biti propisan kao poseban uslov za zasnivanje radnog odnosa jer su svi građani pred zakonom jednaki.
- Objavljivanje stručnih ili naučnih radova – Propisuje se kao poseban uslov za zasnivanje radnog odnosa u visokoškolskim i naučno-istraživačkim ustanovama ( redovni i vanredni profesori, docenti, magistri itd.).
- Određena lična svojstva – Ova svojstva mogu biti uslov za obavljanje poslova i zadataka pri čijem vršenju ta svojstva dolaze do izražaja ( spiker, pravilni hod kod manekena, boja glasa za operske i horske pevače, visina i težina pilota itd.).
Radni odnos sa licem mlađim od 18 godina može da se zasnuje uz pismenu saglasnost roditelja, usvojioca ili staraoca, ako takav rad ne ugrožava njegovo zdravlje, moral, obrazovanje, odnosno ako takav rad nije zabranjen zakonom. [2]
Lice mlađe od 18 godina života može da zasnuje radni odnos samo na osnovu nalaza nadležne zdravstvene ustanove kojim se utvrđuje da je sposobno za obavljanje za koje zasniva radni odnos i da takvi poslovi nisu štetni za njegovo zdravlje.
Životna dob od 15 godina kao donja granica starosti omogućava da neko bude uključen u proces rada bez opasnosti po život i zdravlje. Iako je lice sa navršenih 15 godina života maloljetno ono stupanjem u radni odnos stiče sva prava i obaveze i odgovornosti iz tog radnog odnosa. Time stiče ograničenu poslovnu sposobnost da raspolaže platom i drugim ličnim primanjima iz radnog odnosa, ali i procesnu sposobnost da bude stranka u postupku. Ova sposobnost je ograničena i odnosi se samo na prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa. Zato je emancipacija zaposlenog radnika delimična. Emancipacija je i uslovna jer zavisi od radnog odnosa.
Kandidat je dužan da prilikom zasnivanja radnog odnosa poslodavcu dostavi isprave i druge dokaze o ispunjenosti uslova za rad na poslovima za koje zasniva radni odnos utvrđenih pravilnikom. [3] Ispunjavanje uslova dokazuje se javnim ispravama i drugim dokaznim sredstvima ( npr. stručni ispit – uvjerenjem, zdravstvena sposobnost – lekarskim uvjerenjem, radno iskustvo – potvrdom, radnom knjižicom ali se može dokazivati i praktičnim radom radnika itd.). U slučaju da radnik svojom prijavom za zaposlenje, poslodavcu ne dostavi sve tražene dokaze o ispunjenosti uslova, takva prijava je neuredna i poslodavac nije dužan da je uzme u razmatranje ( odbaciće je kao neurednu).
Poslodavac ne može od kandidata da zahteva podatke o porodičnom, odnosno o bračnom statusu i planiranju porodice, odnosno dostavljanje isprava i drugih dokaza koji nisu od neposrednog značaja za obavljanje poslova za koje se zasniva radni odnos. Pošto su podaci o porodičnom, odnosno bračnom statusu i planiranju porodice isključivo stvar lične prirode, i nisu u direktnoj vezi sa zaposlenjem radnika, ova zabrana je opravdana i u funkciji je zaštite dostojanstva radnika i njegovog privatnog života.
Poslodavac ne može da uslovljava zasnivanje radnog odnosa testom trudnoće, osim ako je reč o poslovima kod kojih postoji znatan rizik za zdravlje žene i djeteta utvrđen od nadležnog zdravstvenog organa. Ova odredba je u funkciji zaštite žena i materinstva i poslodavac ne sme uslovljavati zasnivanje radnog odnosa testom trudnoće. Jedini izuzetak kad poslodavac ima pravo da zasnivanje radnog odnosa uslovi prethodnim testom na trudnoću je situacija ako žena treba da zasnuje radni odnos na poslovima kod kojih postoji znatan rizik za zdravlje žene i deteta.
Poslodavac ne može da uslovljava zasnivanje radnog odnosa prethodnim davanjem izjave o otkazu ugovora o radu od strane kandidata. Takva izjava je ništava i ne proizvodi pravna dejstva, iz prostog razloga što se odnosi na nešto što još nije zasnovano.
Poslodavac je dužan da pre zaključivanja ugovora o radu kandidata obavesti o poslu, uslovima rada, pravima i obavezama iz radnog odnosa.
Što se tiče regiona i uslova za zasnivanje radnog odnosa skoro su identični kao i u Srbiji. Prema Zakonu o radu Crne Gore [4] ugovor o radu može zaključiti lice koje ispunjava opšte i posebne uslove. Opšti uslovi su da lice je napunilo 15 godina života i da ima opštu zdravstvenu sposobnost. Poslodavac ne može od lica zahtijevati podatke o porodičnom, odnosno bračnom statusu i planiranju porodice koji nisu od neposrednog značaja za obavljanje poslova za koje zasniva radni odnos
U Bosni i Hercegovini uslove za zasnivanje radnog odnosa regulišu Zakon o radu Republike Srpske [5] i Zakon o radu Federacije Bosne i Hercegovine. Prema Zakonu o radu Republike Srpske radni odnos može da se zasnuje sa licem koje ima najmanje 15 godina života, a a radni odnos sa licem mlađim od 18 godina može da se zasnuje samo uz pismenu saglasnost roditelja,usvojioca ili staraoca, ako takav rad ne ugrožava njegovo zdravlje, moral, obrazovanje, odnosno ako takav rad nije zabranjen zakonom. Poslodavac ne može da uslovljava zasnivanje radnog odnosa testom trudnoće osim ako je riječ o poslovima kod kojih postoji znatan rizik za zdravlje žene i djeteta utvrđen od nadležnog zdravstvenog organa. Zakon o radu Federacije Bosne i Hercegovine [6] nije detaljno regulisao uslove za zasnivanje radnog odnosa osim što je propisao da sa licem mlađim od 15 godina ne može se zaključiti ugovor o radu niti se ono može zaposliti na bilo koju vrstu poslova.
[1] Zakon o radu, “Službeni glasnik RS” br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 74/14, čl. 24, st. 1
[2] Zakon o radu, „Službeni glasnik RS“ br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 74/14, čl. 25, st.1
[3] Zakon o radu RS „Službeni glasnik RS“ br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 74/14 čl. 26. st. 1
[4] Zakon o radu, „Službeni list Crne Gore“, br. 49/2008, 26/2009, 59/2011 i 66/2012
[5] Zakon o radu „Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 1/16
[6] Zakon o radu Federacije BiH, “Službene novine Federacije BiH” br. 26/16
Autor teksta: Tijana Puzić.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri, priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Tijana Puzić.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.