Autorska prava možemo definisati kao skup pravnih pravila, materijalnih i procesnih, kojima se pruža pravna, moralna i materijalna zaštita i sigurnost stvaraocima autorskih djela. Oni imaju značajnu ulogu u umjetničkoj i naučnoj sferi, jer daju isključivo pravo korištenja i odobravanja korištenja tog djela, kao i zaštitu tih prava autorima, istovremeno ekonomski i moralno ih postiču na dalje stvaranje.
Autorsko pravo je karakteristično za evropski kontinent, gdje se najviše razvilo u francuskom pravu, dok se u anglosaksonskom pravnom sistemu više upotrebljava pojam copyright. Razlika između ta dva pojma je isključivo u tome što se prvi odnosi na ideji sopstvenog prava autora kod kojeg postoji veza između njega i djela, dok se drugi pojam ograničava isključivo na djelo kao takvo.
U međunarodnom pravu autorska prava su regulisana brojnim konvencijama i ugovorima poput Bernske konvencije o zaštiti književnih i umjetničkih dijela, Univerzalne konvencije o autroskom pravu prema izvornom tekstu, Univerzalne konvencije o autorskom pravu, revidirana u Parizu, Konvencije o osnivanju Svjetske organizacije za intelektualno vlasništvo, Konvencije o distribuciji signala za prenos programa preko satelita i mnoge druge.
Na evropskom nivou donesene su brojne direktive Evropskog parlamenta i Saveta EU kojima se pruža zaštita računarskih progarama, pravo iznajmljivanja i pravo pozajmljivanja, pravila koja se odnose na autorska i srodna prava primjenjena na satelitsku radiodifuziju i kabelsku, rok zaštite autorskih prava i mnoga druga pitanja.
Razvoj autorskog prava u Srbiji počeo je sa Zakonom o zaštiti autorskog prava, donesenog 1929. godine [1]. Danas je na snazi Zakon o autorskom i srodnim pravima donesen 2009. godine[2]. Osnovane su i organizacije koje se bave kolektivnom zaštitom autorskih prava kao što su SOKOJ, koji je osnovan 1965. godine[3], Organizacija proizvođača fonograma Srbije OFPS, Organzacija za kolektivno ostvarivanje prava glumaca-PRAGUS i Orgaizacija za kolektivno ostvarivanje prava interpretatora –PI.
U Bosni i Hercegovini razvoj autorskog prava datira još od 1884. godine, kad je usvojen mađarski Zakon o autorskom pravu, u okviru austrougarske monarhije u čijem sastavu je BiH bila. Međutim, rat i posljedice rata, dovele su do toga da je BiH jedina zemlja iz bivše SFRJ u kojoj nije nastavljena zaštita autora i autorskih prava, kacelarija SOKOJ-a u Sarajevu je bila zatvorena a sva arhiva i dokumentacija su nestale. Tek 2002. godine, pod pritiskom Evropske unije, donesen je Zakon o autorskim i srodnim pravima [4], koji je zamjenjen Zakonom o autorskim i srodnim pravima i Zakonom o kolektivnom ostvarivanju autorskog i srodnih prava [5] iz 2010. godine. Tad su se stvorili i zakonski uslovi za osnivanje agencije koja se bavila kolektivnim ostvarivanjem autorskih prava, tadašnja Agencija za zastupanje i zaštitu autorskih prava „Sine Qua Non“ d.o.o., koju kasnije zamjenjuje Asocijacija komozitora-muzičkih stvaraoca – AMUS. [6]
Zakonom o autorskim i srodnim pravima Srbije[7] i Bosne i Hercegovine[8], uređeno je pravo autora na njihovim djelima iz područja književnosti, nauke, umjetnosti, prava izvođača, proizvođača fonograma, filmskih producenata, organizacija za radiodifuziju, izdavača i proizvođača baza podataka na njihovim izvođenjima, fonogramima, videogramima, emisijama i bazama podataka, individualno ostvarivanje autorskih prava i srodnih prava, njihova zaštita i područje primjene.
Autorskim djelom se, prema ovom zakonu, smatra individualna duhovna tvorevina iz oblasti književnosti, nauke i umjetnosti bez obzira na vrstu, način i oblik izražavanja, a naročito pisana djela (književni tekstovi, studije, priručnici, članci i ostali natpisi, kao i kompjuterski programi), govorna djela, dramska, dramsko muzička i lutkarska djela, koreografska i pantomimska djela, muzička djela sa riječima i bez riječi, audiovizuelna djela, djela likovnih umjetnosti, djela arhitekture, djela svih grana primjenjenih umjetnosti, grafičkog i industrijskog oblikovanja, fotografska djela, kartografska djela i prezentacija naučne, obrazovne i tehničke prirode. Ovde se ubrajaju i prijevodi, muzički aranžmani, muzičke obrade i druge prerade izvornih autorskih dijela, zbirke autorskih djela ili druge građe. Ono što nije zaštićeno autorskim pravom su ideje, koncepti, postupci, radne metode, matematičke operacije, načela, otkriča, službeni tekstovi iz oblasti zakonodavstva, uprave ili sudstva, politički govori i govori tokom sudskih rasprava, dnevne vijesti i razne informacije, narodne književnosti i umjetničke tvorevine.
Nosilac autorskog prava je autor-fizičko lice koje je stvorilo orginalnu individualnu tvorevinu, koja je na neki način izražena. To je lice čije je ime, prezime, pseudonim ili neki drugi znak označeni na djelu na uobičajni način. Zakonska pretpostavka autorstva postoji sve dok se ne dokaže suprotno u sudskom postupku. Koautori su više lica koja su stvorila autorsko pravo, te im isto pripada kao nedeljivo, a udio se određuje srazmjerno stvarnom doprinosu koji je svaki od njih dao u stvaranju djela, ako nije drugačije određeno ugovorom.
Autorska prava nastaju i pripadaju autoru samim stvaranjem autorskog djela i pri tom nisu potrebne nikakve formalnosti niti postupci da bi se isto ostvarilo. Ona se dijele na autorska moralna prava, koja podrazumjevaju lično-pravna ovlaštenja, autorska imovinska prava, koja podrazumjevaju imovinskopravna ovlaštenja i druga prava. Autorska moralna prava su pravo paterniteta (isključivo ovlaštenje autora da bude priznat i označen kao stvaralac djela), pravo naznačenja imena (pravo da se njegovo djelo objavi pod njegovim imenom, pseudonimom, nekom drugom oznakom ili anonimno), pravo objavljivanja (pravo da odluči da li će, kada, na koji način i u kojoj formi objaviti djelo) i pravo na zaštitu integriteta djela (pravo da se suprostavi svakom mjenjanju ili upotrebi djela neovlaštenog lica kao i da daje dozvolu za preradu svog djela).
Autorska imovinska prava su pravo reproduciranja i pravo distribuiranja (pravo umnožavanja), pravo davanja u zakup, pravo saopštavanja javnosti (što obuhvata pravo javnog izvođenja, pravo javnog prenošenja, pravo javnog prikazivanja, pravo javnog saopštavanja sa fonograma i videograma, pravo radiodifuznog i kablovskog emitiranja, pravo radiodifuznog i kabovskog reemitiranja, pravo sekundarnog korištenja djela koje se radiodifuzno emitira, pravo činjenja djela dostupnim javnosti, pravo prerade i pravo audiovizuelnog prilagođavanja.
U druga autorska prava spadaju prava autora prema vlasniku primjerka autorskog djela, a to su pravo na naknadu za davanje na poslugu, pravo slijeđenja, pravo na naknadu za privatnu i vlastitu upotrebu i pravo pristupa i predaje djela. U srbijanskom zakonu tu se još ubrajaju i pravo zabrane izlaganja orginalnog primjerka djela likovne umjetnosti i preče pravo autora na preradu primjerka djela arhitekture.
U srodna prava po zakonu se ubrajaju prava izvođača, prava proizvođača fonograma, prava filmskih producenata, prava organizacija za radiodifuziju, prava izdavača i prava proizvođača baze podataka.
U zakonu postoje određena ograničenja autorskog prava i to u vidu zakonske licence i slobodne upotrebe. U svakom slučaju iskorištavanja ograničenja autorskih prava mora se navesti ime autora i izvor iz kojeg je djelo preuzeto.
Zakonska licenca podrazumjeva dozvoljeno umnožavanje u čitankama, udžbenicima, radnim sveskama i ispitnim materijalima, odlomaka autorskih djela i pojedinačnih autorskih djela fotografije, likovne umjetnosti, arhitekture, primjenjene umjetnosti, industrijskog i grafičkog dizajna i kartografije. Isto podrazumjeva i umnožavanje pojedinačne objavljene članke o aktuelnim političkim, privrednim, vjerskim i sličnim pitanjima u periodičnoj štampi ili pregledima takve štampe, bez pribavljanja dozvole autora ali uz obavezu plaćanja odgovarajuće naknade.
Slobodna upotreba autorskih djela je dozvoljena u slučaju potreba invalidnih lica, u slučaju privremenog umnožavanja, za potrebe informisanja javnosti, za potrebe nastave, navođenje odlomaka i citata djela, za korištenje djela na javnim izložbama i aukcijama autorskih djela, slobodna prerada djela, reproduciranja ili prerade baze podataka, upotreba djela trajno smještenih na javnim mjestima, za potrebe provođenja službenih, sudskih, upravnih i drugih postupaka, te za provjeru uređaja.
Autorsko imovinsko pravo je vremenski ograničeno, na period za života autora i 70 godina nakon smrti autora, dok se kod koautora rok od 70 godina računa od autora koji je posljednji umro, te istekom navedenog roka prestaje autorskopravna zaštita djela.
Autor može prenositi autorsko imovinsko pravo, dok autorsko moralno pravo je isključeno iz pravnog prometa. Tako se autorsko imovinsko pravo može prenjeti pravnim poslom te nasljedjivanjem, kojim onda u cijelosti prelazi na nasljednike, koji se mogu sa njim koristi, ustupati pravnim poslom, ubirati naknadu i sl. Što se tiče prenosa autorskog imovinskog prava pravnim poslom, zakon je regulisao opšti i poseban dio autorskog ugovornog prava. Opšti dio reguliše opšte odredbe svakog ugovora, a koje se odnose na obim prenošenja zakonskog prava, pravila odvojenosti prenosa, daljnje prenošenje prava, ništavost određenih odredbi o prenosu, formu ugovora, naknadu, raskid ugovora te pravo pokajanja (koje podrazumjeva da autor ima isključivo pravo jednostranom izjavom raskinuti ugovor ako ima ozbiljne moralne razloge za to uz naknadu štete nosiocu tog prava). Poseban dio autorskog prava reguliše svaki pojedinačni ugovor kojim se prenose autorska prava, i to posebno izdavački ugovor, ugovor o izvođenju, ugovor o stvaranju djela po narudžbi, te autorsko djelo stvoreno u radnom odnosu te ugovor o filmskom djelu, a u srbijanskom zakonu tu je još i ugovor o preradi autorskog djela.
Zakon predviđa još da autorska prava ne mogu biti predmet izvršenja, jedino imovinska korist dobijena ostvarivanjem tih prava.
Orginal ili primjerak autorskog djela se može i evidentirati i deponovati kod nadležnog organa u knjigu evidencije, a koji služi kao dokaz u eventualnom sudskom postupku, bez konstitutivnog dejstva.
Autorsko pravo, autor ostvaruje sam ili preko zastupnika, individulano ili kolektivno. Za zaštitu autorskog prava zakon predviđa građanskopravnu zaštitu te zaštitu tehničkih mjera (što podrazumjeva da je lice povredilo isključiva prava iz zakona ako zaobiđe efektivne tehničke mjere koje služe za zaštitu autorskih djela ili predmeta srodnih prava). Sudska zaštita je obezbeđena podnošenjem tužbe nadležnom sudu za ostvarivanje autorskih prava kojom se može tražiti utvrđivanje učnjene povrede, prestanak vršenja povrede, uklanjanje stanja nastalog povredom prava, povlačenje predmeta povrede iz privrednih tokova, uništenje predmeta i sredstava kojim je učinjena povreda i objavljivanje presude. Istovremeno tužbom se može tražiti i naknada štete nosiocu prava, plaćanje penala u slučaju povrede učinjene namjerno ili krajnjom nepažnjom i naknadu nematerijalne štete.
Literatura:
- Zakon o autorskim i srodnim pravima BiH („Službeni glasnik BiH“ broj 63/10)
- Zakon o autorskim i srodnim pravima Republike Srbije („Službeni glasnik Republike Srbije broj 04/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016-Odluka US)
- Istorijski pregled autorskog prava u BiH. Dostupno na: http://www.amus.ba/new/onama.php?ID=2
- Autorsko pravo i kolektivno ostvarivanje autorskih i srodnih prava u Republici Srbiji. Dostupno na: http://www.zis.gov.rs/upload/documents/pdf_sr/pdf/seminari15sep2009_autorsko_pravo_u_srbiji.pdf
Izvori:
[1] Službene novine Kraljevine Jugoslavije Godina XI-1929. Br.304-CXXIX
[2] Službeni glasnik Republike Srbije broj 04/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016-Odluka US
[3] Osnovan je pretvaranjem tadašnjeg SAKOJ-a u SOKOJ
[4] Službeni glasnik BiH broj 7/02 i 76/06
[5] Službeni glasnik BiH broj 63/10
[6] www.amus.ba
[7] Službeni glasnik Republike Srbije broj 04/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016-Odluka US
[8] Službeni glasnik BiH broj 63/10
Autor teksta: Jelena Grulović.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri, priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Jelena Grulović.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.