Postoje li razlike u shvatanju pojma svojine nekad i sad?
Pravo svojine je stvarno pravo (na latinskom jeziku dominium ili proprietas što znači svojina ili na engleskom jeziku property što znači imovina, vlasništvo, svojina) i ono se definiše kao najviša pravna i faktička vlast na određenoj stvari, koja omogućava neograničeno korišćenje titularu prava u skladu sa propisanim granicama u pozitivnom zakonodavstvu, čime se obezbeđuje zaštita od zloupotrebe prava i nanošenja štete drugim subjektima prava.[1]Međutim, srednjovekovno shvatanje svojine je drugačije od ovog današnjeg. Svojinu u Evropi srednjeg veka karakteriše feudalna svojina, što nam automatski govori o neravnopravnosti položaja feudalaca (kod nas vlastele) i običnog stanovništva odnosno kmetova (kod nas otroka). Takvo shvatanje je prihvaćeno i u srpskoj državi srednjeg veka, sa tim da su naravno postojale osobenosti uslovljene društveno-političkim i verskim razlozima.
U Srbiji je u srednjem veku postojalo je više oblika svojine – od privatne svojine slobodnih ljudi, seoske i župske, sve do svojine vlastele, crkve i vladara. Pod svojinom se podrazumevala zemlja i objekti na njoj, dakle pre svega zemljišna svojina. Nepokretna privatna imovina zvala se baština a crkvena metoh. Takođe postojali su i posebni nazivi za neke vrste odnosno oblike nekretnina, poput – njiva, kuća ili katuna. Kupljenica je npr. oblik svojine koji svedoči o načinu njenog pribavljanja. Već spomenuta baština je mogla biti slobodna i potčinjena. Slobodnu, rasterećenu od davanja imali su vladari, vlastela i crkva a potčinjenu kmetovi, majstori, meropsi i sebri.
Postojala su u srednjevekovnoj srpskoj državi tri osnovna oblika prava svojine – prava državine, uživanja i raspolaganja.[2] Državinu, tj. ono što sada tako nazivamo, primećujemo u istorijskim i pravnim izvorima kroz termine imati i držati. Primer za to je darovna povelja cara Stefana Uroša, sina Stefan Dušana, mitropolitu Kirilu iz 1356. godine. Što se tiče prava uživanja malo je izvora da bismo mogli detaljno da rekonstruišemo načine iskorišćavanja svojine, sa tim što je jedino sigurno da su baštinom slobodno raspolagali vlasnici id a je crkva na svom zemljištu imala pravo da sama gradi (najčešće mlinove) ili pravo da nakon dozvole mitropolita to pravo ustupi drugome.
Raspolaganje svojinom je bilo moguće prodajom, poklonom i zamenom. Ono je bilo uređeno najvišim državnim aktom – Dušanovim zakonikom.[3] To se potvrđuje i u mnogim poveljama.
Pre svega, veoma je bitno da se razume da se privatna svojina u srednjovekovnoj Srbiji drugačije shvatala nego što je to danas slučaj, jer je ona tumačena ne na individualnom planu već na kolektivnom. Ona je bila ograničena pravom srodnika, čak je to bio slučaj i u primorskim gradovima sa sopstvenim Statutima poput Dubrovnika, Kotora i Budve, koji su pod zapadnim i mletačkim uticajem imali razvijeniju svest o privatnoj svojini u smislu u kojem je danas poznajemo. Tako npr. otac je mogao svojevoljno da raspolaže svojim delom pri deobi ali ne i delovima koji pripadaju njegovoj deci. U naslednom pravu, otac je izjednačen sa sinovima.[4]
O prodaji kao načinu otuđenja svojine sačuvan je samo jedan izvor i to poznat pod imenom Prizrenska tapija sa polovine 14. veka. Po sadržaju isprave se vidi da je ona pisana po vizantijskom uzoru.[5] Ono što se iz ovog izvora može zaključiti jested a su prodavci svojom baštinom jemčili i obezbeđivali kupcu uživanje kupljenog dobra. Na osnovu toga takođe dolazimo do zaključka o kolektivnom shvatanju privatne svojine.
Vrlo je zanimljivo da nije jasno pred kojim organom vlasti je napisana Prizrenska isprava. U ispravi piše da je “namesnik Nikola od matere božje prizrenske napisa i po…”, što upućuje da je ugovor sklopljen pred crkvenim organima.[6] U srednjekovnoj Srbiji i Bosni, zapaža se tokom srednjeg veka, a pogotovo u 14. veku kad obe države doživljavaju svoj zenit ali i svoj sumrak, da su rođaci zajedno prodavali zemlju i da se traži zajednička saglasnost srodnika za otuđenje baštine. Primer iz Srbije je zajednička prodaja zemlje od strane rođaka Htetovskom manastiru.
Postojalo je i darivanje kao čest oblik ne samo kod nas već i u svim društvima od najranijeg perioda. Glavna odlika darivanja u srednjovekovnoj srpskoj državi jeste da se privatno i javno često prepliću, tj. da nisu jasno odvojeni, što se može videti iz istorijskih izvora. Takvu su prirodu imala i darivanja koja su činili vladari i vlastela u međusobnim posetama, kako na unutrašnjem tako i na spoljašnjem planu. Osnovni oblik otuđenja baštine je bilo darivanje i to se nazivalo sledećim izrazima – priloženije, prinošenije, darovanje, danije, zapisanije, zadušnina itd. Tako Matija Vlastar u svojoj Skraćenoj sintagmi u glavi “O daroveh” kaže da je svaki dar konačan i da se može opozvati u slučaju nezahvalnosti primaoca ili ako je pitanju maloletnik ili maloumna osoba.[7]
Postojala su dva glavna vida darivanja: darivanja vladara plemstvu za vernu službu i darivanja vladara i vlastele crkvi. Istorijski izvori nam ukazuju da su darivanja bila veoma česta, a to je lako utvrditi i danas kroz brojne primere ktitorstva i zadužbinarstva koji su opstali do današnjih dana. Specifičan vid darivanja u verske svrhe, predstavljala su privatna uslovna zaveštanja srpske vlastele. Jedan oblik takvog zaveštanja je bio kada je vlastelin zaveštanjem za života odredio da će određena baštinska dobra koje poseduje pripasti crkvi po njegovoj smrti. U drugom slučaju vlastela je poklanjala baštinska dobra crkvama čiji je ktitor vladar, a inače je vladar bio osoba koja odobrava tuđa zaveštanja i formalizuje taj čin.
Darivanje, to zaključujemo iz svega pomenutog, bilo je važno i za otuđenje i za zasnivanje svojine. Najčešći i po kulturni razvitak tadašnje države najvažniji vid darivanja bilo je ktitorstvo. Osnivač zadužbine, odnosno ktitor, samim činom obezbeđuje mnoge prednosti u svom privatnom životu i životima svojih bližnjih. Posledice osnivanja zadužbine bile su uređene posebnim ktitorskim pravom (osnovateljskim pravom).[8] Subjekt prava je sam ktitor a samo pravo se određuje kao skup prava i obaveza koje pripadaju vlasniku imovine namenjene koristi crkve.
Ktitorova prava i obaveze su višestruke: statutarne, administrativne, imovinsko-materijalne i ritualne, a za život srednjovekovnog čoveka, bio on vlastelin ili sebar, riutalna prava sui mala najveću važnost u privatnom životu. Ta prava su: pravo na pomen tokom života i posle smrti, pravo nag rob (sahranu) u u hramu zadužbine, pravo na portret i pravo na stalno počasno mesto u hramu i u obrednim povorkama.
Ovo su u kratkim crtama, osnove svojine u srednjovekovnoj Srbiji, koja je u mnogome bila kolektivistička, tj. koja u odnosu na današnje shvatanje pojma svojine nije jasno razlikovala pojmove kolektivne i privatne svojine, već su se shvatanja tih pojmova često preplitala.
Izvori:
[1] https://sr.wikipedia.org/sr-el/Pravo_svojine
[2] T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi, Beograd 1935, 620.
[3] Bistrički prepis – prevod: Dimitrije Bogdanović, Dušanov zakonik – Zakonik blagovernoga cara Stefana, (čl. 40), Vajat, Beograd 1989.
[4] Ž. Bujuklić, Pravno uređenje srednjovekovne budvanske komune, Budva 1988, 131.
[5] A. Solovjev, Ugovor o kupovini i prodaji u srednjovekovnoj Srbiji, Arhiv PDN, godina XVII, drugo kolo, knj. XV (XXXII), br. 6, Beograd 1927, 441.
[6] N.F. Pavković, Pravo preče kupovine u običajnom pravu Srba i Hrvata, Beograd 1972, 82.
[7] A. Solovjev, Zakonodavstvo Stefana Dušana cara Srba i Grka, Beograd 1928, 116.
[8] S. Troicki, Ktitorsko pravo u Vizantiji i Nemanjićkoj Srbiji, Glas SKA, CLXVIII, Beograd 1935, 83.
AUTOR TEKSTA: Miloš Dimić.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Miloš Dimić.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.