Pravna istorija

Datum i mesto nastanka prvih sudova u Srbiji su sporni. Postoje dve tvrdnje istoričara i pravnika oko nastanka suda. Jedna grupa tvrdi da su prvi sudovi osnovani na osnovu odluke skupštine u Ostružnici 1804. godine. Sudije su birane na osnovu predloga narodnih starešina dostavljenih Karađorđu. Druga grupa tvrdi da je prvi sud osnovan 5. maja 1804. godine  Sud nahije valjevske, i tada je izvršen izbor prvih sudija na skupštini Valjevske nahije. Rad suda se održavao u Kličevcu kod Valjeva. Nije bilo izgrađena zgrada suda, već u kolibi. Sud je radio po uputstvima o radu prema „Zakoniku prote Meteje Nenadovića“ Najviši sud u Srbiji je osnovan 1805. godine, pod nazivom Sinod, koji je bio preteča Praviteljstvujušćeg Sovjeta Serbskog, Senata ili Sovjeta narodnog Serbskog. Sovjet je delio upravnu i sudsku vlast sa vođom Karađorđem. Posle oslobođenog Pašaluka, osnovali su se nahijski sudovi. Postojali su sudovi u tri stepena: prvostepeni „seoski“, drugostepeni „knežinski“ i trećestepeni „nahijski“. Najčešće se sudilo za urađena dela poput: otmice devojke, krađe, deobe zadruge, nasleđivanja i porodičnih stvari.[1] Nakon Drugog srpskog ustanka, uz sjajnu diplomatiju kneza Miloša 1820. godine za Srbe je osnovan „Sud obšćenarodni serbski“ u Kragujevcu. Osnovani su nahijski sudovi: prvi u Požarevcu 1821. godine. Dok su ostali sudovi osnovani 1826. godine u ostalim gradovima Republike Srbije: Čačku, Jagodini, Valjevu, Smederevu, Šapcu, Užicu, Svilajncu i Kragujevcu. U to vreme osnovan je i Veliki narodni sud u Beogradu i Kragujevcu. Predsednik suda Beogradu bio je prota Mateja Nenadović. Uprkos, postojanju samostalnosti suda, knez je imao najveću vlast. Od strane kneza Miloša, 1825. godine doneta su prva uputstva pod nazivom „Nastavljenije“ za rad nahijskih sudova. Posle, prvog upustva, usledili su Poslovnik, Edikt za članove magistrata. Zatim, 1835. godine Uredba o radu magistrata. Doneto uputstvo, pokazalo je ubrzo rezultate u vidu smanjenja nasilništva i hajudučija. Sretenjskim ustavom 1835 godine, izvršena je podela vlasti u tri grane: 1. zakonodavna, 2. zakonoizvršiteljna i 3. sudejska. Prve dve grane vlasti vršili su knez i državni Sovjet (organ sastavljen od narodnih starešina). Sudska vlast se ogledala u samostalnosti i trostepenosti. Sudovi su vlast u tri stepena vršili: prvostepeni okružni sud koji je formiran 10.10.1841. godine ukazom Popečiteljstva pravosudija pod nazivom „Sud varoši Beograda“,[2] Veliki sud kao apelacija i Sovjet. Turski ustav donet je 1838. godine. Ovaj Ustav isključuje Sovjet kao trostepenu sudsku vlast, i uvodi novu obaveznu trostepenu sudsku vlast: primiriteljni (seoski), prvostepeni (okružni) I apelacioni. Upravna vlast se nije smela mešati u rad sudske vlasti. Neophodno postojanje za svaki sud su bile: sudnice, zatvor, krst, Jevanđelje, propisi o sudu i Ustav.[3] Apelacioni sud sa sedištem u Kragujevcu osnovan je 1840. godine, a premešten je 1841. godine u Beogradu. Prvi zakon o uređenju sudova donet je 1840. godine. Dok je 1844. godine donet prvi Građanski zakonik, koji je bio skraćeni prevod Austrijskog opšteg građanskog zakona, zasnovan na rimskom pravu.  Ovim zakonom su ukinuti feudalni odnosi. [4] Nakon kratkog prikaza geneze sudstva u 19. veku, tokom 20. veka donet je 1921. godine Vidovdanski Ustav. Prema ovom Ustavu, trebalo je obrazovati jedinstveni Kasacioni sud Kraljevine Jugoslavije. Nadležnost kasacionog suda obavljali su sledeći sudovi: Kasacioni sud u Beogradu, Vrhovni sud u Sarajevu, Sud sedmorice u Zagrebu, Veliki sud u Podgorici i Odeljenje Kasacionog suda u Novom Sadu.[5] Ustavom iz 1974. godine utvrđena su osnovna načela rada sudske vlasti: Ustavnom načelu nezavisnoti sudova, Načelu legaliteta, Federalnom načelu, Obavezi praćenja i proučavanja društvenih odnosa, Principu javnosti rada, Načelu zbornosti – kolegijalnosti, Načelu učešća radnih ljudi i građana u suđenju, Načelu izbornosti, Načelu sudskog imuniteta, itd.[6] Dok u 21. veku određenje sudske vlasti se primenjuje prema članu 1, iz Zakona o uređenju sudova iz 2016 godine: “Sudovi su samostalni i nezavisni državni organi koji štite slobode i prava građana, zakonom utvrđena prava i interese pravnih subjekata i obezbeđuju ustavnost i zakonitost.”[7] Izvori: Zakon o uređenju sudova, „Službeni glasnik RS“, br. 108, Beograd, 2016. dr Sreto Nogo: Sudsko pravo, Megratrend univerzitet, Beograd, 2010, str. 63, 66. http://www.vk.sud.rs/sr-lat/istorijat-nastanka-sudske-vlasti-u-srbiji http://okruznisudbg.rs/историја/ [1] http://www.vk.sud.rs/sr-lat/istorijat-nastanka-sudske-vlasti-u-srbiji , pristup sajtu 09.07.2017. godine [2] http://okruznisudbg.rs/историја/ , pristup sajtu 11.07.2017. godine [3] http://www.vk.sud.rs/sr-lat/istorijat-nastanka-sudske-vlasti-u-srbiji , pristu sajtu 11.07.2017. godine [4] http://www.vk.sud.rs/sr-lat/istorijat-nastanka-sudske-vlasti-u-srbiji, pristup sajtu 11. 07.2017. godine [5] Prof. dr Sreto Nogo: Sudsko pravo, Megratrend univerzitet, Beograd, 2010, str. 63. [6] Prof. dr Sreto Nogo: Sudsko pravo, Megratrend univerzitet, Beograd, 2010, str. 66. [7] Zakon o uređenju sudova, „Službeni glasnik RS“, br. 108, Beograd, 2016. Autor teksta: Jelica Kusmuk. *Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri, priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda,  ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu. Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i  Krivičnog zakonika). Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Jelica Kusmuk. ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.

„U svakoj istorijskoj epohi je svojina drukčija i razvija se pod sasvim različitim društvenim prilikama“ (Karl Marks, Beda filozofije). Kada govorimo državnoj svojini, nemoguće je ne ući u njenu genezu, odnosno sagledati njen istorijski razvoj. Sa tog stanovišta, možemo reći da su prvi pojavni oblici državne svojine na ovim prostorima nastali još u vrijeme osmanlijske uprave. Tada je prema Ramazanskom zakoniku sva zemlja bila podeljena u pet kategorija: privatno vlasništvo (memluci,mulk), državnu zemlju (mirije), vakufska dobra (mevkufe), zemljišta predana na opštu upotrebu i pustu zemlju (mevat).  U kategoriju državnog zemljišta ulazili su pretežno oranice, livade, pašnjaci, šume, kojim su upravljali age i begovi (zemlja pod kmetstvom) ili su bila pod državnom upravom (erar). Oslobadjanje od turske vlasti je istovremeno početak agrarne reforme u Srbiji i stvaranje svojine te razlikovanje privatne i državne svojine. Taj kontinuitet je nastavljen i u Kraljevini SHS, gdje je državna svojina posebno dobila na značaju, kad su se dodeljivali bez naknade veliki državni posjedi vojnicima radi obeštećenja. Početak drugog svjetskog rata prestavljao je i kraj Kraljevine SHS, a početak socijalne revolucije i rađanje ideje socijalizma, koje su bile osnov za duboke, prije svega, ekonomske i socijalne promjene u društvu, stvarajući okvire za stavranje novih oblika državne svojine, opštenarodne imovine i društvene imovine. Demokratska Federativna Jugovslavija (DFJ) kao sukcesor Kraljevine SHS, je na temelju ideje bezklasnog socijalističkog društva i narodnog kolektivitizma, preuzela svu imovinu Kraljevine SHS. Krajem 1944. godine došlo je do prelaska „neprijateljske imovine u državnu svojinu“ a na osnovu Odluke o prelasku u državnu svojinu neprijateljske imovine, o državnoj upravi nad imovinom odsudtnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prinudno otuđile.[1] Federativna Narodna Republika Jugovslavija [2] je nastavila obračun sa prijeratnim sistemom i sistemom privatne svojine te je stupanjem na snagu Ustava FNRJ od 1946. godine[3] prijethodnu Odluku uskladila sa Ustavom u vidu Zakona o prelasku u državnu svojinu neprijateljske imovine i o sekvestraciji imovine odsutnih lica.[4] Pravo privatne svojine je mjerama agrarne reforme, konfiskacije, sekvestracije, nacionalizacije i eksproprijacije pretvarano u novi oblik državne svojine – državne socijalističke svojine ili opštenarodne imovine. Na udaru socijalističkog režima bili su krupni kapitalisti od koij je većina smatrana neprijateljima, zbog čega su isti bili osuđavani, izemđu ostalog i kofiskacijom njihove imovine[5], čime se stvarala državna socijalistička svojina. Sredstva za poljoprivrednu proizvodnju, odnosno poljoprivredno zemljište, ukoliko nisu bili kofiskovana, bili su oduzimani sprovođenjem agrarne reforme.[6]  Preostali dio krupnog kapitala prešao je u državnu socijalističku svojinu nacionalizacijom, izvršenom na osnovu Zakona o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća[7]. Ni rude, rudnici i  ostala prirodna bogastva u utrobi zemlje, vode i druga prirodna bogastva nisu ostala van režima tadašnje opštenarodne imovine, već su isti Ustavom iz 1946. godine proglašeni državnom socijalističkom odnosno opštenarodnom imovinom.[8] Dakle, tadašnji režim državne svojine odlikovao se apsolutnim vlasništvom države nad svim sredstvima za proizvodnju (od fabrika do nepokretnosti) koja je jedina mogla da sa istima raspolaže i da ih dodjeljuje na upravljanje državnim privrednim društvima. Takva svojina sama po sebi je bila složena, samim tim što je bila administrativno-pravne prirode, jer su sa njom upravljali administrativni rukovodioci i državni organi ali i imovinsko-pravne prirode, jer su i preduzeća imala određena imovinska olaštenja nad tom imovinom u vidu prava upravljanja nad sredstvima u državnoj svojini. Međutim, kasnije, dolazi do prelaska sistema administrativnog upravljanja na sistem društvenog samoupravljanja i to donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju državnim privrednim preduzećim a i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva[9]. Tim zakonom administrativno upravljanje od strane državnih organa i direktora preduzeća prebačeno je na radničko samoupravljanje od strane radnčkih savjeta, upravnih odbora i direktora, što je opet dovelo do decentarlizacije i demokratizacije privrednih tokova i društvenog planiranja narodne privrede. Paralelno promjeni sistema upravljanja nad sredstvima za proizvodnju, došlo je i do prelaska državne socijalističke svojine u jedan novi oblik svojine-društvenu svojinu. Takva svojina je bila potvrđena i Ustavom iz 1963. godine kada je FNRJ promjenila naziv u SFRJ, kao i u ustavima socijalističkih republika, te u odgovarajućem saveznom i republičkim zakonodavstvima. Društvena svojina je imala pretežno imovinsko-pravnu prirodu, mada je imala i neke neimovnske elemente. Njena imovinska sadržina se ogledala u postojanju imovinskih prava koristenja, upravjanja i raspolaganja, nad stvarima u prometu, čiji su nosioci bili radne organizacije, društveno-političke zajednice i druga društveno-pravna lica. Stvari van prometa, kao što su bili parkovi, dobra u opštoj upotrebi i slično, su bili u posebnom javnopravnom režimu koji je podrazumjevao samo administrativno upravljanje nad istima ali ne i pravo raspolaganja istih. Javnopravna, odnosno neimovinska sadržina društvene svojine ogledala se u ovlaštenjima i dužnostima pojedinih državnih i društvenih organa da vrše nadzor nad korištenjem i raspolaganjem društvene svojine od strane titulara tih prava, koja su morala biti u intresu društvene zajednice. Raspadom SFRJ, dolazi i do tranzicije i transfomacije društvenog, odnosno državnog kapitala u privatni kapital, odnosno povratak na tržišnu kapitalističku privredu, a u pogledu društvene svojine na  nepokretnostima, donošenjem određenih zakonskih propisa o vraćanju oduzete imovine ranijim vlasnicima. Pretvaranje društvenog, odnosno državnog kapitala u preduzećima i bankama vršilo se postupkom privatizacije državnog kapitala, a koji je započeo još u SFRJ donošenjem Zakona o prometu i raspolaganju društvenim kapitalom[10] i stavljanjem van snage Zakona o udruženom radu. Raspadom SFRJ, 1991. godine u Srbiji je usvojen Zakon o uslovima i postupku pretvaranja društvene svojine u druge oblike svojine[11], a koji zbog ekonomskih neprilika u Srbiji te nastupanja inflacije nije bio primjenjivan. Poslije monetarnih reformi iz 1994. godine, taj zakon je izmjenjen i dopunjen odredbama o revalorizaciji kojima su poništavane prethodne privatizacije, a dalji proces iste zaustavljen. Nakon toga donesen je Zakon o svojinskoj transformaciji [12] koji takođe nije doživio svoju punu primjenu, te je postupak privatizacije započeo tek donošenjem Zakona o privatizaciji 2001. godine[13]. Istim zakonom osnovana je Agencija za privatzaciju, koja je imala pravo da pokrene postupak privatizacije, koji se odvijao modelom klasične prodaje[14] a privatizacija društvenog kapitala u preduzećima je bila obavezna. U pogledu nepokretnosti u Srbiji je donešen Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju[15] kojim je propisano vraćanje sve imovine oduzete od fizičkih i pravnih lica, primjenom propisa o agrarnoj reformi, nacionalizacji, sekvestraciji kao i drugih propisa, donesenih poslije