„U svakoj istorijskoj epohi je svojina drukčija i razvija se pod sasvim različitim društvenim prilikama“ (Karl Marks, Beda filozofije).
Kada govorimo državnoj svojini, nemoguće je ne ući u njenu genezu, odnosno sagledati njen istorijski razvoj. Sa tog stanovišta, možemo reći da su prvi pojavni oblici državne svojine na ovim prostorima nastali još u vrijeme osmanlijske uprave. Tada je prema Ramazanskom zakoniku sva zemlja bila podeljena u pet kategorija: privatno vlasništvo (memluci,mulk), državnu zemlju (mirije), vakufska dobra (mevkufe), zemljišta predana na opštu upotrebu i pustu zemlju (mevat). U kategoriju državnog zemljišta ulazili su pretežno oranice, livade, pašnjaci, šume, kojim su upravljali age i begovi (zemlja pod kmetstvom) ili su bila pod državnom upravom (erar).
Oslobadjanje od turske vlasti je istovremeno početak agrarne reforme u Srbiji i stvaranje svojine te razlikovanje privatne i državne svojine. Taj kontinuitet je nastavljen i u Kraljevini SHS, gdje je državna svojina posebno dobila na značaju, kad su se dodeljivali bez naknade veliki državni posjedi vojnicima radi obeštećenja.
Početak drugog svjetskog rata prestavljao je i kraj Kraljevine SHS, a početak socijalne revolucije i rađanje ideje socijalizma, koje su bile osnov za duboke, prije svega, ekonomske i socijalne promjene u društvu, stvarajući okvire za stavranje novih oblika državne svojine, opštenarodne imovine i društvene imovine. Demokratska Federativna Jugovslavija (DFJ) kao sukcesor Kraljevine SHS, je na temelju ideje bezklasnog socijalističkog društva i narodnog kolektivitizma, preuzela svu imovinu Kraljevine SHS. Krajem 1944. godine došlo je do prelaska „neprijateljske imovine u državnu svojinu“ a na osnovu Odluke o prelasku u državnu svojinu neprijateljske imovine, o državnoj upravi nad imovinom odsudtnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prinudno otuđile.[1] Federativna Narodna Republika Jugovslavija [2] je nastavila obračun sa prijeratnim sistemom i sistemom privatne svojine te je stupanjem na snagu Ustava FNRJ od 1946. godine[3] prijethodnu Odluku uskladila sa Ustavom u vidu Zakona o prelasku u državnu svojinu neprijateljske imovine i o sekvestraciji imovine odsutnih lica.[4] Pravo privatne svojine je mjerama agrarne reforme, konfiskacije, sekvestracije, nacionalizacije i eksproprijacije pretvarano u novi oblik državne svojine – državne socijalističke svojine ili opštenarodne imovine. Na udaru socijalističkog režima bili su krupni kapitalisti od koij je većina smatrana neprijateljima, zbog čega su isti bili osuđavani, izemđu ostalog i kofiskacijom njihove imovine[5], čime se stvarala državna socijalistička svojina. Sredstva za poljoprivrednu proizvodnju, odnosno poljoprivredno zemljište, ukoliko nisu bili kofiskovana, bili su oduzimani sprovođenjem agrarne reforme.[6] Preostali dio krupnog kapitala prešao je u državnu socijalističku svojinu nacionalizacijom, izvršenom na osnovu Zakona o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća[7].
Ni rude, rudnici i ostala prirodna bogastva u utrobi zemlje, vode i druga prirodna bogastva nisu ostala van režima tadašnje opštenarodne imovine, već su isti Ustavom iz 1946. godine proglašeni državnom socijalističkom odnosno opštenarodnom imovinom.[8]
Dakle, tadašnji režim državne svojine odlikovao se apsolutnim vlasništvom države nad svim sredstvima za proizvodnju (od fabrika do nepokretnosti) koja je jedina mogla da sa istima raspolaže i da ih dodjeljuje na upravljanje državnim privrednim društvima. Takva svojina sama po sebi je bila složena, samim tim što je bila administrativno-pravne prirode, jer su sa njom upravljali administrativni rukovodioci i državni organi ali i imovinsko-pravne prirode, jer su i preduzeća imala određena imovinska olaštenja nad tom imovinom u vidu prava upravljanja nad sredstvima u državnoj svojini.
Međutim, kasnije, dolazi do prelaska sistema administrativnog upravljanja na sistem društvenog samoupravljanja i to donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju državnim privrednim preduzećim a i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva[9]. Tim zakonom administrativno upravljanje od strane državnih organa i direktora preduzeća prebačeno je na radničko samoupravljanje od strane radnčkih savjeta, upravnih odbora i direktora, što je opet dovelo do decentarlizacije i demokratizacije privrednih tokova i društvenog planiranja narodne privrede.
Paralelno promjeni sistema upravljanja nad sredstvima za proizvodnju, došlo je i do prelaska državne socijalističke svojine u jedan novi oblik svojine-društvenu svojinu. Takva svojina je bila potvrđena i Ustavom iz 1963. godine kada je FNRJ promjenila naziv u SFRJ, kao i u ustavima socijalističkih republika, te u odgovarajućem saveznom i republičkim zakonodavstvima.
Društvena svojina je imala pretežno imovinsko-pravnu prirodu, mada je imala i neke neimovnske elemente. Njena imovinska sadržina se ogledala u postojanju imovinskih prava koristenja, upravjanja i raspolaganja, nad stvarima u prometu, čiji su nosioci bili radne organizacije, društveno-političke zajednice i druga društveno-pravna lica. Stvari van prometa, kao što su bili parkovi, dobra u opštoj upotrebi i slično, su bili u posebnom javnopravnom režimu koji je podrazumjevao samo administrativno upravljanje nad istima ali ne i pravo raspolaganja istih. Javnopravna, odnosno neimovinska sadržina društvene svojine ogledala se u ovlaštenjima i dužnostima pojedinih državnih i društvenih organa da vrše nadzor nad korištenjem i raspolaganjem društvene svojine od strane titulara tih prava, koja su morala biti u intresu društvene zajednice.
Raspadom SFRJ, dolazi i do tranzicije i transfomacije društvenog, odnosno državnog kapitala u privatni kapital, odnosno povratak na tržišnu kapitalističku privredu, a u pogledu društvene svojine na nepokretnostima, donošenjem određenih zakonskih propisa o vraćanju oduzete imovine ranijim vlasnicima.
Pretvaranje društvenog, odnosno državnog kapitala u preduzećima i bankama vršilo se postupkom privatizacije državnog kapitala, a koji je započeo još u SFRJ donošenjem Zakona o prometu i raspolaganju društvenim kapitalom[10] i stavljanjem van snage Zakona o udruženom radu. Raspadom SFRJ, 1991. godine u Srbiji je usvojen Zakon o uslovima i postupku pretvaranja društvene svojine u druge oblike svojine[11], a koji zbog ekonomskih neprilika u Srbiji te nastupanja inflacije nije bio primjenjivan. Poslije monetarnih reformi iz 1994. godine, taj zakon je izmjenjen i dopunjen odredbama o revalorizaciji kojima su poništavane prethodne privatizacije, a dalji proces iste zaustavljen. Nakon toga donesen je Zakon o svojinskoj transformaciji [12] koji takođe nije doživio svoju punu primjenu, te je postupak privatizacije započeo tek donošenjem Zakona o privatizaciji 2001. godine[13]. Istim zakonom osnovana je Agencija za privatzaciju, koja je imala pravo da pokrene postupak privatizacije, koji se odvijao modelom klasične prodaje[14] a privatizacija društvenog kapitala u preduzećima je bila obavezna.
U pogledu nepokretnosti u Srbiji je donešen Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju[15] kojim je propisano vraćanje sve imovine oduzete od fizičkih i pravnih lica, primjenom propisa o agrarnoj reformi, nacionalizacji, sekvestraciji kao i drugih propisa, donesenih poslije 9. marta 1945. godine. Nakon tog složenog i obimnog postupka transformacije društvene svojine nasledjene iz prethodnog socijalističkog režima, sada u Srbiji državna svojina je regulsana Zakonom o javnoj svojini[16] kojim ista obuhvata prirodna bogastva, dobra od opšteg intresa i dobra u opštoj upotrebi koja su u javnoj svojini, te stvari koje koriste republički organi, organizacije i druga pravna lica čiji je osnovač Republika Srbija. U tom smislu, osnovana je i Republička direkcija za imovinu Republike Srbije koja vodi evidenciju o nepokretnostima i pokretnostima u državnoj svojini i obavlja stručne poslove vezane za istu.
U Bosni i Hercegovini, opet, postupak privatizacije i denacionalizacije je bio dosta složeniji i teži, prosto iz razloga što je raspadom SFRJ i proglašenjem nezavisnosti RBiH, došlo do ratnih sukoba i podjele državne teritorije na dva entiteta, čime je postupak privatizacije bio najprije prekinut za vreme ratnih dešavanja, a zatim prebačen na entitesku nadležnost Okvirnim zakonom o privatizaciji preduzeća i banaka u BiH.[17] Tako je u Republici Srpskoj donešen Zakon o privatizaciji džavnog kapitala u preduzećima[18]koji je više puta mjenjan i dopunjavan, a 2006. godine je donesen novi Zakon, kao osnov privatizacije državnog kapitala u preduzećima.
U pogledu druge imovine, nepokretnosti, građevinskog i poljoprivrednog zemljišta, denacionalizacija, odnosno pretvaranje društvene svojine i vraćanje oduzete imovine ranijim vlasnicima vršeno je na osnovu posebnih zakona[19], koji su djelimično regulisali povrat oduzetog zemljišta, te isto uslovili dvostranačkim upravnim postupcima koji u praksi dugo traju i često onemogućavaju ili otežavaju ranijim vlasnicima ili njihovim sljednicima povrat svoje oduzete imovine. Činjenica je da još nije donešen zakon o restituciji, koji bi omogućio povrat imovine oduzete po tadašnjim propisima agrarne reforme i kolonizacije i konfiskacije, te se još uvijek u vlasničkim evidencijama Republike Srpske susreću opštenarodna imovina, društvena svojina, državni erar sa pratećim pravima korištenja, raspolaganja i upravljanja kao vidovima stvarnih prava koja potiču iz socijalističkog režima.
Međutim, sveukupno gledano, o državnoj imovini u pravom smislu te riječi u BiH se još ne može govoriti, s obzirom da imovina države BiH jos nije popisana niti regulisana posebnim zakonom te se o tom pojmu u BiH može govoriti samo na entitetskom nivou. Očigledno da je pitanje imovine kao i mnoga druga pitanja u BiH, politički obojeni, i u mnogome zavise od rješavanja duboko poremećenih nacionalnih, vjerskih i političkih odnosa karakterističnih za ove prostore.
LITERATURA I IZVORI:
DEHIĆ, A. „KONTINUITET DRŽAVNE IMOVINE BIH“, Anali Pravnog fakulteta u Zenici, Godina 6, broj 1307
ENCIKLOPEDIJA IMOVINSKOG PRAVA I UDRUŽENOG RADA Tom prvi A-LJ, NOVINSKO-IZDAVAČKA USTANOVA Službeni list SFRJ, BEOGRAD 1978
ZAKON O JAVNOJ SVOJINI („Službeni glasnik RS“ broj 72/2011, 88/2013, 105/2014, 104/2016-Dr. Zakon i 108/2016)
ZAKON O VRAĆANJU ODEUZETE IMOVINE I OBEŠTEĆENJU („Službeni glasnik RS“ broj 72/2011, 108/2013, 142/2014, 88/2015-Odluka US)
ZAKON O PRIVATIZACIJI DRŽAVNOG KAPITALA U PREDUZEĆIMA („Službeni glasnik RS“ broj 51/06, 1/07, 53/07, 41/08, 58/09, 79/11 i 28/13)
[1] Službeni list DFJ broj 2/45
[2]FNRJ proglašena je 29. 11.1945. godine
[3] izglasan je 31.01.1946. godine
[4] Službeni list FNRJ br. 63/46, 74/46, i 105/46.
[5] osnov konfiskacije je bila odgovarajuća presuda iz krivičnog postupka, a koja je izvršavana u skladu sa Zakonom o kofiskaciji imovine i izvršavanju konfiskacije (Službeni list DFJ br. 40/45 i 70/45 i Službeni list FNRJ br. 61/46, 74/46 i 105/46.
[6] Reforma koja je sporovođena Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji („Službeni list DFJ“ 64/45 i Službeni list FNRJ broj 89/46.
[7] Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća („Služebni list FNRJ“ br. 48/46 i 99/46)
[8] član 14. Ustava iz 1946. godine
[9] Službeni list FNRJ br. 43/50
[10] Službeni list SFRJ“ br. 84/89 i 46/90
[11] Službeni glasnik RS“ br. 48/91
[12] Službeni glasnik RS br. 32/97
[13] Službeni glasnik RS br. 38/01
[14] Prodaja se odvijala putem dva metoda: javna aukcija i javni tender.
[15] Službeni glasnik RS br. 72/2011, 108/2013, 142/2014 i 88/2015- odluka US)
[16] Službeni glasnik RS br. 72/2011, 88/2013, 105/2014, 104/2016-dr.zakon i 108/2016
[17] Sl. glasnik BiH broj 14/98
[18] Službeni glasnik Rs broj 24/98
[19] Zakon o privatizaciji državnih stanova, Zakon o privatizaciji poslovnih zgrada, poslovnih prostora i garaža, Zakon o građevinskom zemljistu, Zakon o uzurpacijama i Zakon o stvarnim pravima.
Autor teksta: Jelena Grulović.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri, priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Jelena Grulović.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.