Dizajn je spoljašnji, estetski izgled nekog proizvoda predstavljen u dvodimenzionalnom (uzorak) ili trodimenzionalnom (model) obliku. Ono po čemu je pravo na dizajn kao pravo intelektualne svojine specifično u srpskom pravu jeste paralelna pokrivenost njegove zaštite – kao autorskog dela i industrijske tvorevine. Kod dizajna je izuzetno bitan taj spoljni izgled proizvoda, jer je u nekim slučajevima tipična prepoznatljivost izgleda proizvoda ključna za njegovu prodaju na tržištu kao i formiranje brenda.[1] Kao i kod svakog prava intelektualne svojine, ono što dizajn prvenstveno čini podobnim da bude registrovan kao takav jeste njegova novost i individualni karakter. Zakon o autorskom i srodnim pravima među autorska dela svrstava i „(…) dela arhitekture, primenjene umetnosti i industrijskog oblikovanja“. „Industrijsko oblikovanje“ upućuje reklo bi se na industrijski dizajn, te je dizajn zapravo neka vrsta autorskog dela iako zakonom ne uživa dugoročniju zaštitu kao druga autorska prava. Prava na industrijski dizajn (industrijski i zanatski proizvodi) se registruju kod nadležnog državnog organa (Zavoda za intelektualnu svojinu Republike Srbije) i zaštita traje 5 godina, sa mogućnošću produženja uz plaćanje takse, ali ukupno 25 godina od dana prve registracije. Protekom maksimalnog zakonskog perioda zaštite dizajn može biti podložan kopiranju i slobodnom korišćenju od strane bilo kog lica bez potrebe da se stekne saglasnost prvobitnog autora. Ideja zakonodavca je da na svojevrstan način podstiče autore dizajna da konstantno rade na kreativnosti i estetskom usavršavanju proizvoda. Sa druge strane, neregistrovani dizajn se smatra poznatim onog momenta kada se iznese u javnost, dok je negativna strana teže dokazivanje momenta njegovog nastanka. Zakon poznaje pravo prvenstva autora odnosno autorom dizajna smatra ono fizičko ili pravno lice koje prvo takav dizajn registruje, ali postoji i mogućnost izlaganja određenog dizajna na sajmu, a koji prethodno nije zvanično registrovan, te se zakonom ostavlja rok od tri meseca pre zvanične registracije u kojem je lice moglo da izlaže određeni proizvod i da se iako nije registrovan kao takav smatra autorom dizajna sa (naknadnim) pravom traženja zaštite.
Ustupanje prava korišćenja dizajna se može vršiti ugovorom o licenci (tzv. isključiva licenca) koji mora biti sačinjen u pisanom obliku sa tačnim naznačenjem trajanja licence i njenog obima. Takođe, svaki odvojivi deo, a ujedno sastavni, morao bi biti uočljiv/vidljiv prilikom redovne upotrebe proizvoda, te da bi se na njemu ostvarilo posebno pravo na dizajn, njegove vidljive karakteristike moraju takođe da ispunjavaju uslove novosti i individualnog karaktera. Međunarodna registracija dizajna je moguća primenom Haškog sporazuma o međunarodnom registrovanju industrijskog dizajna, što omogućava zaštitu samo u onim državama koje su potpisnice pomenutog sporazuma odnosno potpisnice Ženevskog Akta i/ili Haškog Protokola.[2] Ova dva akta omogućavaju prijavu međunarodnog dizajna fizičkom ili pravnom licu samo ukoliko postoji sedište, stalno mesto boravka (prebivalište) ili nacionalnost prema bilo kojem od dva pomenuta akta. Po kasnijem Ženevskom aktu može da bude ispunjen i uslov „uobičajenog stanovanja“ (eng. habitual residence). Sekretarijat Svetske organizacije za intelektualnu svojinu je usvojio i Vodič za međunarodnu registraciju dizajna sa detaljnijim uputstvima.[3] Kod međunarodne registracije industrijskog dizajna primenjuje se Lokarno Klasifikacija[4] koja sadrži spisak klasa i podklasa dizajna sa objašnjenjima, kao i spisak proizvoda koji mogu biti registrovani kao međunarodni dizajn.
Dizajn se može zaštititi tužbom u redovnom građanskom postupku. Tužba se može podneti usled povrede prava, osporavanja prava ili priznanja autorstva. Ukoliko postoji mogućnost da nečije pravo na dizajn bude povređeno, zakon daje mogućnost određivanja privremene mere (između ostalog npr. oduzimanje spornog proizvoda, onemogućavanje stavljanja u promet ili povlačenje iz prometa, kao i zaplena imovine lica za koje postoji sumnja da će povrediti određeno pravo na dizajn). Ono što je zanimljivo jeste da je rok za podnošenje tužbe jedino neograničen u slučaju tužbe za priznanje autorstva (što ovo pravo svrstava u red apsolutnih prava kao npr. neprikosnoveno pravo svojine), dok se u druge dve situacije period podnošenja tužbe ograničava rokom.[5]
Da li dizajn može biti posmatran i kao delo koje nije industrijska tvorevina, jer se zakon svakako bavi dizajnom kao industrijskim, ali šta bi sve to potpadalo pod dizajn, a da nije čisto industrijska forma? Jedno od mišljenja jeste da bi se mogla napraviti razlika između indstrijskog dizajna (eng. Industrial Design) i dizajna proizvoda (eng. Product Design), te da je posve ključno da li je određeni dizajn masovno distribuiran. Ukoliko to jeste slučaj, onda se radi o industrijskom dizajnu.[6] Takođe treba imati u vidu da je sam pojam dizajna previše širok i da podrazumeva različite „oblasti“ kao što su industrijski dizajn, grafički dizajn, dizajn mašina, dizajn odevnih predmeta, dizajn enetrijera i nameštaja itd., a u novije vreme i dizajn aplikacija, igrica na mobilnim telefonima, kao i dizajn softvera. Kada se sve to uzme u obzir, treba imati u vidu sve specifičnosti svakog tipa posebno. Iz toga proizilazi da srpski zakon samo delimično pokriva zaštitu dizajna ograničavajući zakonski okvir na industrijski dizajn (jasno je koliko je sporno da trenutno važeći zakon obuhvata dizajn mobilnih aplikacija), a da sve ono što se može smatrati dizajnom a nije industrijski ostaje eventualno zaštićeno nekim drugim propisom. Moglo bi se pretpostaviti da tu stupa Zakon o autorskom i srodnim pravima. Svakako je bitno nagovestiti da je usled brzog razvoja tehnologije potrebno „ići u korak“ sa tim napretkom i prilagođavati zakonsku regulativu da u eventualnom sporu ne bi bilo dileme kojim propisom se štiti povreda ili sankcioniše zloupotreba.
IZVORI:
Varga Siniša, „Vrste industrijskog dizajna“, Pravno-ekonomski pogledi, broj 1, godina 1, http://www.pepogledi.org/Arhiva/2010_01/3%20Sinisa%20Varga%20-%20Vrste%20industrijskog%20dizajna.pdf
Directive 98/71/EC of the European Parliament and of the Council of October 13, 1998 on the legal protection of designs, dostupno na: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31998L0071:en:HTML
Hague Agreement on the international registration of industrial designs, dostupno na: http://www.wipo.int/treaties/en/registration/hague/
Locarno Classification, International Classification for industrial designs under the Locarno Agreement, 11th edition in force from January 1, 2017, dostupno na: http://www.wipo.int/classifications/nivilo/locarno_pdf.htm
World Intellectual Property Organization (WIPO), dostupno na: http://www.wipo.int/portal/en/
Zakon o autorskom i srodnim pravima (“Sl. glasnik RS”, br. 104/2009, 99/2011, 119/2012 i 29/2016 – odluka US)
Zakon o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna (“Sl. glasnik RS“, br. 104/2009 i 45/2015)
[1] Dizajn je usko povezan i sa pravom žiga jer npr. estetski obrađeno pakovanje nekog proizvoda iako suštinski samo „pokriva“ određeni proizvod može biti registrovano zasebno; Takođe, u pravu Sjedinjenih Američkih Država postoji poseban termin tzv. dizajn-patent koji označava ornamentalni deo dizajna nekog proizvoda gde je dizajn vidljiv samo vizuelno, a nije u vezi sa funkcionisanjem samog proizvoda.
[2] Iako je inicijalno Haški sporazum nastao 1925. godine, danas su u primeni i na snazi Ženevski Akt (1999) i Haški Protokol (1960) koji dopunjuju prvobitni Haški sporazum.
[3] Detaljnije videti: http://www.wipo.int/hague/en/guide/
[4] Lokarno Klasifikacija je nastala nakon potpisivanja Lokarno Sporazuma 1968. godine u svrhe međunarodne klasifikacije dizajna, dopunjeno 11. izdanje na snazi od 01.januara 2017. godine, detaljnije dostupno na: http://www.wipo.int/classifications/nivilo/locarno_pdf.htm
[5] Članovi 64-74. Zakona o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna
[6] Videti: https://www.quora.com/What-is-the-difference-between-product-design-and-industrial-design
AUTOR TEKSTA: Aleksandra Burić.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Aleksandra Burić.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.