Ko je ombudsman?
Ombudsman je osoba ili institucija koja je zadužena da predstavlja interese javnosti istražujući ili odgovarajući na pritužbe na zloupotrebe ili povrede prava. Mada ombudsmana postavljaju vlade ili parlamenti, on ima značajan nivo nezavisnosti u svom delovanju. Ombudsman je prvi put uveden u Švedski parlament 1809. godine u cilju kontrole izvršne vlasti. Reč ombudsman u švedskom jeziku označava osobu koja „ima sluha za narod“. Ovaj parlamentarni poverenik imao je za zadatak da spreči da kralj i vlada ignorišu zakone. Ombudsman bi koristio ovlašćenje da od izvršne vlasti zahteva izveštaje o primeni zakona, kao i ovlašćenje da pokreće odgovarajuće postupke radi utvrđivanja odgovornosti upravnih službenika.
Danas je ombudsman inokosni državni organ koji se stara o zaštiti i unapređenju ljudskih sloboda i prava. [1]
Društveni pravobranilac samoupravljanja
Institucija ombudsmana je karakteristična za demokratske i građanske države, te stoga nije nikakvo iznenađenje što nije postojala u državama sa komunističkim uređenjem. Ali SFRJ je među zemljama komunističkog društveno-političkog uređenja predstavljala svojevrsni izuzetak jer se već 1948. zbog Rezolucije Informbiroa počeo napuštati sovjetski model državne strukture i počeo se sopstveni put igradnjom sistemom samoupravljanja koje je ipak doprinelo da jugoslovensko društvo bude u mnogim segmentima demokratičnije od ostalih zemalja koje se bile komunističke.
SFRJ je imala jednopartijski sistem. Samim tim, to je u osnovi bila totalitarna država bez višestranačja. Razvijanjem sistema samoupravljanja i donošenjem Ustava SFRJ iz 1974. uveden je sistem društvenog pravobranioca samoupravljanja, koji u mnogim aspektima podseća na ombudsmana, kao ustanove koja je nastala na Zapadu. Već šezdesetih godina XX veka Jugoslavija uspostavila različiti društveno-političku trasu, trasu samoupravljanja, kojom se razlikovala od drugih zemalja. Strani autori navode tu razliku, oni kažu da su jugoslovenski komunisti shvatili da interesi države ne smeju da znače odsustvo pažnje posvećene individualnim pravima.[2]
Pre uvođenja društvenog pravoobranioca samoupravljanja, postojale su određene kvaziombudsmanske ustanove, a naučni radnici i naučna javnost su se uveliko zalagali za uvođenje institucije ombudsmana, u onom smislu u kojem ga poznaju zapadne demokratije. Već Ustav iz 1963. je garantovao građanima da mogu da se žale na rad administrativnih organa, pitaju i dobijaju odgovore u tom smislu, ali i da podnose predloge od opšteg interesa. Ta mogućnost da građani podnose žalbe gotovo svim državnim organima često je prouzrokovala do pproblema u praksi. Zato je i bila oformljena Komisija za žalbe predstavke.[3] Komisija je bila zavisno telo, ali je imala slična ovlašćenja kao današnji Zaštitnik građana u Republici Srbiji.
Ova tema je zato privukla mnoge autore tog doba i značajne pravnike i naučnike da govore i pišu o potrebi uvođenja ustanove ombudsmana.
To je u Ustavu iz 1974. kulminiralo uvođenjem institucije društvenog pravobranioca samoupravljanja, koji je bio predviđen saveznim i republičkim ustavima, kao i dodatno regulisan zakonima na nivou republika.
Član 131. Ustava SFRJ iz 1974. regulisao je i definisao ovlašćenja i nadležnosti društvenog pravobranioca samoupravljanja, ove institucije rogobatnog naziva. Društveni pravobranilac samoupravljanja postojao je na saveznom, republičkom, autonomnom i čak u nekim slučajevima opštinskom nivou. Posedovao je priličnu institucionalnu nezavisnost, iako je bio zavisno telo, osnovano od strane države. Ipak, on se definisao kao društveni organ, što je bila više sociološka nego pravna kategorija. [4]
Propisanost ustavom i zakonima, kao i mandat od četiri godine koji se u nekoliko slučajeva moga skratiti [5], išli su u prilog nezavisnosti ove ustanove. To se na ovaj način moglo tako objasniti, ali suštinski u jednopartiskoj državi jasno je da nezavisnost ovakvog tela ne može da postoji. Normativni okvir je sam bio tako postavljen, da je ostavljao mogućnost za političare da učestvuju radu ovog instituta, pa se se tako postavlja paradoksalan uslov da zamenik društvenog pravobranioca samupravljanja mora biti obrazovan, a li kad je sam pravobranilac u pitanju, to ne mora biti slučaj.
Postojala su ekstenzivna istražna, inicijativna i predlagačka ovlašćenja, ali su ipak njegove nadležnosti u poređenju sa ombudsmanom (zapadnog tipa) značajno uža, jer su se ticala samo samoupravnih prava i društvene svojine, danas nepostojećih kategorija. Zaštitom koncepta „udruženog rada“, teorijski i praktično problematične društvene svojine, izuzet je pre svega građanin kao oblik zaštite. [6]
Ipak, kad su uzme u obzir činjenično stanje da se današnja ustanova ombudsmana stara o zaštiti ljudskih prava, jasno je da ova pređašnja institucija društvenog pravobranioca samoupravljanja, kao preteča ombudsmana kod nas ipak može smatrati samo kaviziombudsmanskom ustanovom. Da se slikovito izrazim, ta pređašnja institucija je samo kostur današnjeg ombudsmana, a nedostaje joj meso, a to meso čini staranje o zaštiti ljudskih prava što je druga dimenzija u odnosu na ovu ustanovu.
Krajem osamdesetih godina XX veka ova ustanova je počela da zamire, a sa njom ili obratno, nestala je i država u kojoj je delovala. Dakle, iako se ne može smatrati ombudsmanskim institutom, važno je znati i poštovati da je u komunističkoj Jugoslaviji jedna takva ustanova postojala skoro dve decenije. To je još jedan pokazatelj specifičnosti naše zemlje u društveno-političkoj sferi koja je prouzrokovala i ralike institutima prava.
Danas, u Srbiji kao i ostalim državama bivše SFRJ postoji ombudsman, Zaštitnik građana koji svoj uzor ima u demokratijama zapadnog tipa.
Izvori:
[1] http://www.ombudsman.rs/index.php/o-nama/zastitnik-gradjana
[2] W. Gelhorn, Ombudsmen and others, Harvard University Press, Cambridge 1967, 256.
[3] Ibid. 284.
[4] D. Radinović, Ombudsman i izvršna vlast, Službeni glasnik, Beograd 2001, 285
[5] Ibid.
[6] S. Lilić, D. Milenković, B. Kovačević Vučo, Ombudsman, Komitet pravnika za ljudska prava, Beograd 2002, 260.
AUTOR TEKSTA: Miloš Dimić.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Miloš Dimić.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.