Zakonom o biomedicinski potpomognutoj oplodnji se uređuje:
- način,postupak,uslovi i organizacija delatnosti biomedicinski potpomognutog oplođenja;
- vrste postupka biomedicinski potpomognutog oplođenja;
- ostvarivanje prava na biomedicinski potpomognutu oplodnju;
- nadzor nad sprovođenjem ovog zakona.
Postupak biomedicinski potpomognutog oplođenja sprovodi se u skladu sa savremenim standardima biomedicinske nauke u slučaju neplodnosti i postojanja medicinskih indikacija za očuvanje plodnosti. Omogućava spajanje muške i ženske reproduktivne ćelije radi postizanja trudnoće, na drugačiji način od snošaja. U čl. 3 Zakona je definisano heterologno oplođenje kao postupak biomedicinski potpomognutog oplođenja u kome se koriste sopstvene reproduktivne ćelije jednog supružnika ili vanbračnog partnera i reproduktivne ćelije davaoca, kao i homologno oplođenje kao postupak biomedicinski potpomognutog oplođenja u kome se koriste sopstvene reproduktivne ćelije supružnika, odn. vanbračnog partnera.
Delatnost biomedicinski potpomognute oplodnje obavljaju sve zdravstvene ustanove koje obavljaju zdravstvenu delatnost ginekologije iz Plana mreže zdr.ustanova koje donosi Vlada,privatna praksa i zdravstvena ustanova osnovana u privatnoj svojini,a koje obavljaju zdravstvenu delatnost u oblasti ginekologije.
Šta se sve obuhvata delatnost biomedicinski potpomognute oplodnje?
Obuhvata testiranje,obradu,dobijanje,zamrzavanje,odmrzavanje, očuvanje,skladištenje i distribuciju reproduktivnih ćelija, zigota i embriona, kao i uvoz, odn. izvoz reproduktivnih ćelija.
Obuhvata i sprovođenje 1)unutar telesnog oplođenja, tj. unošenja semenih ćelija u polne organe žene i unošenje jajnih ćelija zajedno sa semenim ćelijama u polne organe žene;kao i 2)vantelesno oplođenje koje podrazumeva spajanje jajnih i semenih ćelija izvan tela žene a sve u cilju stvaranja zigota, odnosno embriona i prenošenje istih u polne organe žene.
Ko sve učestvuje u obavljanju delatnosti biomedicinski potpomognute oplodnje?
Učestvuju:
- doktor medicine- specijalista ginekologije sa užom specijalizacijom iz fertiliteta i steriliteta;
- stručnjak iz područja embriologije koji ima diplomu iz oblasti bioloških nauka sa predmetom iz biologije animalnih ćelija ili medicinskih, odn. zdravstvenih nauka i to svi profili sa predmetom iz biologije animalnih ćelija;
- doktor medicine- specijalista urologije;
- medicinska sestra tehničar,odn. laboratorijski tehničar.
Zahtev za dobijanje dozvole za obavljanje delatnosti biomedicinski potpomognute oplodnje zdravstvena ustanova,odn. privatna praksa podnosi Upravi za biomedicinu koja je osnovana u skladu sa zakonom kojim se uređuje transplantacija organa,a direktor te uprave donosi rešenje o izdavanju, odn. oduzimanju dozvole. Samo ona zdravstvena ustanova,odn.privatna praksa koja je dobila dozvolu može obavljati delatnosti biomedicinski potpomognute oplodnje i dobija naziv- Centar za biomedicinski potpomognutu oplodnju. U svakom Centru za biomedicinski potpomognutu oplodnju i Banci direktor imenuje lice zaduženo za delatnost biomedicinski potpomognute oplodnje i to doktora medicine ili embriologa sa pet godina iskustva u delatnostima biomedicinski potpomognute oplodnje.
Korisnici prava na biomedicinski potpomognutu oplodnju su:
- punoletni i poslovno sposobni muškarac i žena, kojima je nepohodna pomoć u lečenju neplodnosti,a koji su i supružnici,odn. vanbračni partneri i sposobni su da vrše roditeljsku dužnost i u takvom su psihosocijanom stanju da se može očekivati da će biti sposobni da obavljaju roditeljsku dužnost u skladu sa zakonom i u interesu deteta;
- punoletna i poslovno sposobna žena koja živi sama, sposobna da vrši roditeljsku dužnost i u takvom je psihosocijanom stanju da se može očekivati da će biti sposobna da obavlja roditeljsku dužnost u skladu sa zakonom i u interesu deteta;
- poslovno sposobna žena,odn. muškarac koji su upotrebu svojih reproduktivnih ćelija odložili zbog postojanja mogućnosti smanjenja ili gubitka reproduktivnih funcija, a koji ispunjavanju uslove u smislu postojanja braka, odn. vanbračne zajednice i sposobni su da vrše roditeljsku dužnost , kao i da su u takvom su psihosocijanom stanju da se može očekivati da će biti sposobni da obavljaju roditeljsku dužnost u skladu sa zakonom, u interesu deteta.
O izboru postupka biomedicinski potpomognute oplodnje svi korisnici prava na biomedicinski potpomognutu oplodnju zajedno odlučuju sa doktorom medicine odn. nadležnim specijalistom.Nadležni specijalista ima sledeće dužnosti:1) da upozna korisnike prava na biomed.potpomognutu oplodnju sa svim podacima koji se tiču postupka biomedicinski potpomognute oplodnje i to pre davanja njihovog pismenog pristanka, kao i o stanju njihovog zdravlja, prognozi lečenja, mogućim opasnostima i posledicama za muškarca,ženu,dete, mogućnostima pravnog i psihosocijalnog savetovanja; 2)da ih upozna sa ostalim metodama rešavanja neplodnosti, pa i onih koje Centar za biomed.potpomognutu oplodnju ne pruža, kao i sa usvojenjem i napuštanjem lečenja; 3)da ih pouči o čuvanju reproduktivnih ćelija i embriona, rokom čuvanja i odlukom o neupotrebljenim embrionima. Ako se radi o biomed.potpomognutoj oplodnji darovanim reproduktivnim ćelijama, odn. embrionima korisnici prava na biomed.potpomognutu oplodnju moraju biti upoznati i sa pravnim posledicama datog pristanka na postupak i rađanje deteta začetog putem biomed.potpomognute oplodnje sa doniranim ćelijama, odn. embrionima,kao i sa mogućim psihičkim posledicama tog postupka.
Za sprovođenje biomedicinski potpomognutog oplođenja neophodan je pismeni pristanak svih lica koji u njemu učestvuju, pre započinjanja postupka,i potreban je za svaki postupak.Ukoliko je obaveštenje nadležnog specijaliste pre davanja pismenog pristanka svih lica koji učestvuju u postupku izostalo,pristanak je ništavan.Pismeni pristanak se može povući sve dok se semene ili jajne ćelije, zigoti odn. embrioni ne unesu u telo žene.
Centar za biomedicinski potpomognutu oplodnju ima obavezu da pre dobijanja reproduktivnih ćelija i embriona izvrši izbor, testiranje i procenu davaoca.U postupku biomedicinski potpomognute oplodnje mogu se koristiti darovane reproduktivne ćelije ukoliko nema izgleda da do začeća može doći korišćenjem reproduktivnih ćelija supružnika, odn. vanbračnih partnera, kada su dr. postupci biomedicinski potpomognute oplodnje bili neuspešni, odn. kako se ne bi na dete prenela neka teška nasledna bolest. U tom slučaju se dozvolja upotreba darovanih reproduktivnih ćelija samo kod jednog supružnika odn. vanbračnog partnera, a izuzetno se mogu koristiti i darovani embrioni supružnika, odn. vanbračnih partnera nastalih u postupku homologne oplodnje, kada ne žele da ih koriste za sopstvenu oplodnju, i samo uz njihov izričit pristanak. Reproduktivne ćelije jednog davaoca, kao i darovani embrioni jednog para supružnika, odn. vanbračnih partnera se mogu upotrebiti samo za postupak biomed.potpomognute oplodnje za oplodnju jednog para supružnika, odn. vanbračnih partnera, kao i jedne žene. Ako nakon ovog postupka ne dođe do rođenja deteta reproduktivne ćelije davaoca, kao i darovani embrioni para supružnika, odn. vanbračnih partnera se mogu upotrebiti za postupke biomed.potpomognute oplodnje sl.para supružnika, odn. vanbračnih partnera, kao i sl. žene. Međutim, ukoliko do rođenja deteta ili dece ipak dođe preostale reproduktivne ćelije davaoca se mogu isključivo upotrebiti za ponovljeni postupak biomed.potpomognute oplodnje kod istog para supružnika,odn. vanbračnih partnera i iste žene. Svaki postupak biomed.potpomognute oplodnje sa darovanim reproduktivnim ćelijama vrši se na predlog doktora medicine koji ima specijalizaciju iz ginekologije i akušerstva.
Izričito je zabranjeno sticanje imovinske ili bilo koje koristi kroz nuđenje ili darivanje reproduktivnih ćelija,odn. embriona,njihova trgovina,upotreba u postupku biomed. potpomognute oplodnje ako su pribavljena trgovinom,kao i posredovanje u njihovom nuđenju,darivanju i trgovini. Ukoliko zdravstveni radnik koji učestvuje u postupku biomedicinski potpomognute oplodnje posumnja da su reproduktivne ćelije,odn. embrioni nezakonito pribavljeni bilo kroz nuđenje, darivanje sa ciljem sticanja imovinske ili bilo koje druge koristi,trgovinom ili posredovanjem u trgovini,nuđenju,darivanju,ima dužnost i obavezu da obustavi učešće u postupki biomed.potpomognute oplodnje i da usmeno i pismeno odmah o tome obavesti nadležne državne organe i Upravu za biomedicinu. Ministarstvo nadležno za poslove zdravlja vrši promociju dovbrovoljnog davalaštva reproduktivnih ćelija,odn. embriona,ali je zabranjeno reklamirati potrebu za reproduktivnim ćelijama žene i muškarca, davanje reproduktivnih ćelija, odn. embriona sa ili bez sticanja imovinske koristi,reklamiranje zdr.ustanova ili zdr.radnika koji obavljaju postupak biomed.potpomognutog oplođenja,kao i Banke u sredstvima javnog oglašavanja.
Ko sve može biti davalac reproduktivnih ćelija i embriona?
Lica koja su punoletna,zdrava i poslovno sposobna. To može biti žena čije se jajne ćelije koriste za oplodnju druge žene, muškarac čije se semene ćelije koriste za oplodnju žene koja nije njegova supruga,odn. vanbračna partnerka,žena koja učestvuje u postupku biomed.potpomognute oplodnje iz koga je nastao višak njenih jajnih ćelija,a koje želi dati, i nužno uz njihov pismeni pristanak za darivanje. Davaoci embriona su supružnici,odn. vanbračni partneri koji su odustali od korišćenja svog embriona nastalog za njihovu oplodnju,o čemu su dužni dati pismeni pristanak. Pismeni pristanak davalac može povući sve do trenutka upotrebe darovanih reproduktivnih ćelija,odn. embriona i to bez navođenja razloga. Ako do toga dođe,ranije darovane reproduktivne ćelije i embrioni se moraju bez odlaganja uništiti. On nema pravne ili dr. obaveze,a ni prava prema detetu ili deci začetoj ili rođenoj upotrebom darovanih reproduktivnih ćelija ili embriona u postupku biomed.potpomognutog oplođenja,i on mora sa time biti upoznat,što je dužna obezbediti Banka reproduktivnih ćelija,tkiva i embrions , pre darivanja reproduktivnih ćelija. Dozvoljena je upotreba reproduktivnih ćelija, odn. embriona davalaca koji su živi.U postupku biomed.potpomognutog oplođenja mogu biti oplođene sve jajne ćelije uzete u istom postupku.Podaci o ličnosti davaocima i primaocima reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona su poverljivi i zaštićeni od neovlašćenog pristupa.Zakonom su između ostalih zabranjeni- nastanak embriona „in vitro“,isključivo radi naučnoistraživačkog rada;davati i koristiti reproduktivne ćelije,odn. embrione bez pismenog pristanka davaoca; kloniranje;vršiti unošenje sperme,jajne ćelije,embriona ili fetusa živog oblika koji nije ljudskog porekla u ljudsko biće, omogućiti razvoj ljudskog bića van materice; stvaranje identičnih blizanaca veštačkom podelom ranih embriona;uključiti ženu koja ima nameru da dete posle rođenja ustupi trećem licu sa ili bez plaćanja bilo kakve naknade, odn. ostvarivanja bilo kakve materijalne ili nematerijalne koristi, kao i nuđenje usluga surogat majke od strane žene ili bilo kog drugog lica sa ili bez plaćanja bilo kakve naknade, što je osnovni oblik krivičnog dela regulisanog u kaznenim odredbama ovog Zakona, u članu 66, stav 1. Ako se reproduktivne ćelije ne mogu obezbediti u RS, može se izvršiti i uvoz reproduktivnih ćelija, a uslove za to propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.Dete koje je začeto biomed.potpomognutom oplodnjom reproduktivnim ćelijama davaoca ima pravo da iz medicinskih razloga traži od Uprave za biomedicinu podatke iz Državnog registra koji se odnose na davaoca reproduktivnih ćelija, kada navrši 15 godina i koje je sposobno za rasuđivanje.
Stupanjem Zakona o biomedicinski potpomognutoj oplodnji(„Sl. Glasnik RS“, br. 40/2017)na pravnu snagu prestaje da važi Zakon o lečenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja („Sl. Glasnik RS”, br. 72/09).
Literatura i izvori
Zakon o biomedicinski potpomognutoj oplodnji, „Sl. Glasnik RS“, br. 40/2017
http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/cir/pdf/zakoni/2017/34 28-16.pdf
AUTOR TEKSTA: Dubravka Savić.
*Napomena: Tekstovi u okviru Projekta Law bloggers / Pravni blogeri priredjeni su u vidu stručnih radova i predstavljaju vrstu pisanog rada koji sadrži korisne priloge iz domena određene struke. Stručni rad ne mora biti izvorno istraživanje i ne mora sadržati nove, originalne naučne spoznaje i rezultate. Njegova osnovna svrha sastoji se u prikupljanju i tumačenju već poznatih činjenica, informacija, stavova i teorija, na način koji doprinosi širenju naučnih spoznaja, razvijanju novih pristupa u interpretaciji i primeni postojećih naučnih rezultata i prilagođavanju tih rezultata potrebama savremene teorije i prakse. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda, ne odgovara za tumačenje prikupljenjih činjenica, informacija, stavova i teorija u autorskom radu, svaki autor odgovara za tačnost informacija u svom radu.
Svako kopiranje, umnožavanje, objavljivanje i distribuiranje celine ili delova teksta predstavlja povredu autorskog prava i krivično delo (shodno odredbama Zakona o autorskom i srodnim pravima i Krivičnog zakonika).
Korišćenje delova teksta dozvoljeno je shodno autorskom pravu i uz saglasnost Udruženja Nomotehnički Centar kao i autora: Dubravka Savić.
ODRICANJE OD ODGOVORNOSTI – Sadržaj internet mesta služi u informativne i edukativne svrhe. Odgovarajući pravni instrumenti imaju prednost u odnosu na informacije sadržane na internet prezentaciji. Udruženje Nomotehnički Centar iz Beograda ne prihvata odgovornost za bilo kakvu upotrebu infromacija sadržanih na internet prezentaciji.